<aside> <img src="/icons/language_green.svg" alt="/icons/language_green.svg" width="40px" /> This article in English language

Бу мәкаләнең кирил әлифбасында игезәге

Эта статья на русском языке

</aside>

• Eçtəlek

Əlifba

Qağidələr

• Tatar telendə fonetik añlamdağı diftonglar yuq, şuña kürə ike suzıq art artqa bula almí. Tik üz yazıluwın saqlağan ör-yaña alınmalarda ğına oçrí ala, məsələn “neo”, “pseudo”. Diftong — ike tartıqnıñ ber icektə buluwı belən kilep çıqqan awaz

• Süz tamırınıñ başında həm soñında quş tartıq bula almí:

  • “металл” → “metal”
  • “сценарий” → “senari”

• “Í” həm “İ” xərefləre ber suzıqnıñ aldında torğanda “ıy” həm “iy” şikelle açıla:

  • “җый” → “cí”, “җыю” → “cıyu”
  • “тый” → “tí”, “тыю” → “tıyu”
  • “би” → “bi”, “бию” → “biyü”
  • “ти” → “ti”, “тию” → “tiyü”

  AYIRMA: “iyü” fiğeleneñ boyırıq forması həm “iy” çaqıru bilgese “iy” dip yazıla, “i” tügel

  Monnan tış, “Y” xärefe ber qayçan da “I” həm “İ” xəreflərennən soñ oçrí almí. Şuña kürə şuşı xəreflərneñ “ıyV” həm “iyV” şikelle kombinasiyələre genə bula ala (V - hərnindi suzıq).

• Əgər “U” yəki “Ü” xərefennən soñ ber suzıq kilsə, aralarına “W” xərefe quyıla:

  • “алуы” → “aluwı”
  • “ууы” → “uwuwı”
  • “китүе” → “kitüwe”
  • “көлүе” → “kölüwe”

  AYIRMA: “uwu” fiğeleneñ boyırıq forması “uw” dip yazıla, “u” tügel

  Monnan tış, “W” xərefe ber qayçan da “U” yəki “Ü” xəreflərennən soñ oçrí almí. Şuña kürə şuşı xəreflərneñ “uwV” yəki “üwV” şikelle kombinasiyəse genə bula ala (V - hərnindi suzıq).

• Apostrof bilgese ( ' ) ike wazífa ütə:

  • Yalğızlıq isemnərne quşımçalardan ayıra:

    • “New York**'**ta”
    • “Qazan**'**nan”

    Sannar da yalğızlıq isem bulıp sanala:

    • “1552**’**də”

  • Tamaq yomğısı, yəğni xəmzə [ʔ] awazın bilgeli, məsələn “Qör**'ən”, “tə'sir”, “ma'**may”

• Yalğızlıq isemnər hərçaqta baş xəref belən yazıla, həm rus tele aşa kergən yaña yalğızlıq isemnər küp teldəge latinlaştıruwın saqlí:

  • “Пекиндә” → “Beijing'tə”
  • “Пхеньяндә” → “Pyongyang'ta”

• Tarixi alınmalar üzgərmi:

  • “Məskəw'də”
  • “Qıtay'da”

• Sannardan soñ noqta tərtip sanı buluwın kürsətə:

  • “20. bittə” = “yegermençe bittə”
  • “8. bülektə” = “sigezençe bülektə”

• Qullanılğan şriftta “Əə” bulmasa anıñ urnına “Ää” yazırğa bula.

Bolar əlegə töp qağidələr genə. Telgə kürə çit süzlərne caylaştıru kebek kiñrək qağidələr yaqında bulaçaq, in şə'Allah.

Ürnək mətennər:

Fatixa (Açuçı) sürəse

Ğabdulla Tuqay - İy tuğan tel

Ramazan Baytimer - Tatarstan dəwlət gimnı

Añlatma

Oşbu Neo-əlif isemle (isem fikre öçen “QQ” team’gə rəxmət) Latin əlifbası, minem xəzerge Zamanalif standartına üz tözətməm. Min şuşı sistemanıñ nigez saluçısı tügelmen, Zamanalif’nı ozaqtan birle qullanuwımdan soñ törle variyantlar yasap həm üz təcribəmə qarap minem yasağan Tatar tele öçen Latin əlifbam. Küpçelek variyantlarnıñ əlifba yasawnıñ nigezge kriterilarına buysınmawınnan, kirəkməgənçə küp alıştıra alınğan xəreflərne kertülərennən həm sirək oçrağan Unicode bloklarınnan (Latin Extended-A’dan asqaraq) xəreflərne kertep yış tofu oçrawına yəki ber süz eçendə törle şriftlarnıñ buluwına yul açularınnan monı yasawnıñ kirəklegen kürdem. Ə şuşı əlifba bu qaraşlarda çınnan da əybətrək:

• Böten diyərlek xərefləre Unicode’nıñ Basic Latin həm Latin-1 Supplement bloklarına kerə. 71 simvolınıñ unı ğına (Əə, Çç, Şş, Ğğ, İ, ı) astağıraq bloklarda;
  • Tatar telendə bik yış oçrağan öçen həm şul xətle küp umlautlarnıñ yazıluwınıñ caysız bulğan öçen “Ää” xərefe urnına “Əə” xərefen qullanırğa qarar ittem, həm şul xəref inde Əzerbəycən telendə qullanılğaç anıñ şriftlarda oçrawı az da bulsa yışraq;
• Nəq 5 par qarşılıqlı suzıq xərefləre bar — a-ə, ı-e, o-ö, u-ü həm í-i. Bu əz də bulsa Kiril əlifbasınıñ kimçeleklərennən çıqqan suzıq harmoniyəseneñ kübrək bozıluwı problemasın tözətə;
  • Monnan tış, şuşı 5 par suzıq, ber xəref - ber fonemik awaz qağidəsenə buysınırğa yərdəm itə;
• Bu əlifbadağı yazmalar Törekçə həm bütən qayber Törki telləreneñ yuğarıda sanalğan qağidələrgə buysınğan Latin əlifbaları belən (Qazaqgrammar’nıñ variyantlarnıñ berse kebek) awaz küçeşlərenə qaramastan añlaşu dərəcəse bar;
• Nihayət, bu variyant küpçelek variyantlardan maturraq kürenə (həm Unicode’nıñ sirək xərefləren eçkə almawınnan kübrək matur şriftta yazıla ala), əmmə bu minem üz fikerem.

Ayıruça, əlege waqıtta dəwam itkən awaz küçeşe bulğanğa (Tatar telen söyləşüçelərneñ /x/ belən /h/ awazları arasında ayırma yasamí) həm /x/ belən /h/ awazları Tatar telendə fonemik awaz bulmağanğa min Xx xərefen əlifbadan çığarıp şuşı awazlarnı Hh xərefenə berləşterü turında uylím. Əgər bu turıda fikerləregez bulsa zinhar soñdağı sıltama aşa miña yazığız.

09.10.2023 yañalığı: bik küp keşe Íí xərefenə qarşı çığa başlağan öçen anı nıqlap qullanuwımnıñ səbəpləren añlatırğa kirək dip uyladım.

• Berençedən, şuşı xəref Tatar teleneñ 10 suzıq sistemasın təmamlata. Berençe bulmağan iceklərdə İi xərefe nigezendə -iy bulsa da, gel alay yazuğa qarata Íí xərefen quşu küpkə ciñelrək.
• İkençedən, Zamanalif-1’də başqa şikelle qullanılğan bulsa da, minem nösxəmdə bu xərefneñ mantíğı totrıqlı.
• Öçençedən, şuşı xərefne İi xərefe belən butaw imkansız — butalsa da tí - ti belən sí - si fiğellerendə genə butala ala, ki şularnı törləndersək butalu mömkinlege yuqqa çığa: tıyılğan - tiyelgən, sídırdı - siderde