<aside> <img src="/icons/language_green.svg" alt="/icons/language_green.svg" width="40px" /> This article in English language

Bu məqələneñ Latin əlifbasında igezəge

Эта статья на русском языке

</aside>

• Эчтәлек

Әлифба

Кагыйдәләр

• Татар телендә фонетик аңламдагы дифтонглар юк, шуңа күрә ике сузык арт артка була алмый. Тик үз язылуын саклаган өр-яңа алынмаларда гына очрый ала, мәсәлән “neo”, “pseudo”. Дифтонг — ике тартыкның бер иҗектә булуы белән килеп чыккан аваз

• Сүз тамырының башында һәм соңында куш тартык була алмый:

  • “металл” → “metal”
  • “сценарий” → “senari”

• “Í” həm “İ” хәрефләре бер сузыкның алдында торганда “ıy” һәм “iy” шикелле ачыла:

  • “җый” → “cí”, “җыю” → “cıyu”
  • “тый” → “tí”, “тыю” → “tıyu”
  • “би” → “bi”, “бию” → “biyü”
  • “ти” → “ti”, “тию” → “tiyü”

  **АЕРМА: “**ию” фигыленең боерык формасы һәм “и” чакыру билгесе “iy” дип языла, “i” түгел

  Моннан тыш, “Y” хәрефе бер кайчан да “I” хәрефеннән суң очрый алмый. Шуңа күрә шушы хәрефләрнең “ıyV” шикелле комбинациясе генә була ала (V - һәрнинди сузык).

• Әгәр “U” яки “Ü” хәрефеннән суң бер сузык килсә, араларына “W” хәрефе куела:

  • “алуы” → “aluwı”
  • “юуы” → “yuwuwı”
  • “китүе” → “kitüwe”
  • “көлүе” → “kölüwe”

  АЕРМА: “уу” фигыленең боерык формасы “uw” дип языла, “u” түгел

  Моннан тыш, “W” хәрефе бер кайчан да “U” яки “Ü” хәрефләреннән суң очрый алмый. Шуңа күрә шушы комбинация “uwV” яки “üwV” шикелле генә була ала (V - һәрнинди сузык).

• Апостроф билгесе “ ' ” ике вазыйфа үтә:

  • Ялгызлык исемнәрне кушымчалардан аера:

    • “Нью Йоркта” - “New York**'**ta”
    • “Казаннан” - “Qazan**'**nan”

    Саннар да ялгызлык исем булып санала:

    • “1552-дә” - “1552**’**də”

  • Тамак йомгысы, ягъни хәмзә [ʔ] авазын билгели, мәсәлән “Qör**'ən”, “tə'sir”, “ma'**may”

• Ялгызлык исемнәр һәрчакта баш хәреф белән языла, һәм рус теле аша кергән яңа ялгызлык исемнәр күпчелек телләрдәге латинлаштыруын саклый:

  • “Пекинда” → “Beijing'tə”
  • “Пхеньянда” → “Pyongyang'ta”

• Тарихи алынмалар үзгәрми:

  • “Мәскәүда” - “Məskəw'də”
  • “Кытайда” - “Qıtay'da”

• Саннардан суң нокта тәртип саны булуын күрсәтә:

  • “20. bittə” = “егерменче биттә”
  • “8. bülektə” = “сигезенче бүлектә”

• Кулланылган шрифтта “Əə” булмаса аның урнына “Ää” язырга була.

Болар әлегә төп кагыйдәләр генә. Телгә күрә чит сүзләрне җайлаштыру кебек киңрәк кагыйдәләр якында булачак, ин шәАллаһ.

Үрнәк мәтеннәр:

Fatixa (Açuçı) sürəse

Ğabdulla Tuqay - İy tuğan tel

Ramazan Baytimer - Tatarstan dəwlət gimnı

Аңлатма

Ошбу Нео-әлиф исемле (исем фикре өчен “QQ” team’гә рәхмәт) латин әлифбасы, минем хәзерге Заманалиф стандартына үз төзәтмәм. Мин шушы системаның нигез салучысы түгелмен, Заманалифны озактан бирле куллануымдан соң төрле вариантлар ясап һәм үз тәҗрибәмә карап минем ясаган татар теле өчен латин әлифбам. Күпчелек вариантларның әлифба ясауның нигезге критерийларына буйсынмавыннан, кирәкмәгәнчә күп алыштыра алынган хәрефләрне кертүләреннән һәм сирәк очраган Юникод блокларыннан (Latin Extended-A’дан аскарак) хәрефләрне кертеп еш тофу очравына яки бер сүз эчендә төрле шрифтларның булуына юл ачуларыннан моны ясауның кирәклеген күрдем. Ә шушы әлифба бу карашларда чыннан да әйбәтрәк:

• Бөтен диярлек хәрефләре Юникодның Basic Latin һәм Latin-1 Supplement блокларына керә. 71 символының уны гына (Əə, Çç, Şş, Ğğ, İ, ı) астагырак блокларда;
  • Татар телендә бик еш очраган һәм шул хәтле күп умляутларны язуның җайсыз булган өчен “Ää” хәрефе урнына “Əə” хәрефен кулланырга карар иттем, һәм шул хәреф инде Азәрбайҗан телендә кулланылгач аның шрифтларда очравы аз да булса ешрак;
• Нәкъ 5 пар каршылыклы сузык хәрефләре бар — a-ә, ı-e, o-ö, u-ü һәм í-i. Бу әз дә булса кирил әлифбасының кимчелекләреннән чыккан сузык гармониясенең күбрәк бозылуы проблемасын төзәтә;
  • Моннан тыш, шушы 5 пар сузык бер хәреф - бер аваз кагыйдәсенә буйсынырга ярдәм итә;
• Бу әлифбадагы язмалар төрекчә һәм бүтән кайбер төрки телләренең югарыда саналган кагыйдәләргә буйсынган латин әлифбалары белән (Qazaqgrammar’ның вариантларының берсе кебек) аваз күчешләренә карамастан аңлашу дәрәҗәсе бар;
• Ниһаять, бу вариант күпчелек вариантлардан матуррак күренә (һәм Юникодның сирәк хәрефләрен эчкә алмавыннан күбрәк матур шрифтта языла ала), әмма бу минем үз фикерем.

Аеруча, әлеге вакытта дәвам иткән аваз күчеше булганга (татар телен сөйләшүчеләрнең /x/ белән /h/ авазлары арасында аерма ясамый) һәм /x/ белән /h/ авазлары татар телендә фонемик аваз булмаганга мин Xx хәрефен әлифбадан чыгарып шушы авазларны Hh хәрефенә берләштерү турында уйлыйм. Әгәр бу турыда фикерләрегез булса зинһар астагы сылтама аша миңа языгыз.

— @bababashqort